Zit jij nou fout of weet ik het zo goed?! Self-serving bias bij mensen met psychose.

Self-serving bias (SSB; de zelf-dienende attributiefout) is een term uit de sociale psychologie die deel uitmaakt van de attributietheorie. Deze attributiefout of bevooroordeling houdt in dat mensen succes toeschrijven aan zichzelf (interne attributie) zoals hun eigen capaciteiten of talenten, terwijl ze hun falen aan externe factoren toeschrijven (externe attributie) zoals de omstandigheden of fouten van anderen.

Decennialang werd verondersteld dat een SSB bij mensen met paranoïde wanen actiever was dan bij andere patiëntgroepen of gezonde mensen. Een hyperactieve SSB zou een broos en negatief zelfbeeld bescherming bieden. Maar tegenstrijdige onderzoeksuitkomsten uit hypothese-toetsend onderzoek leidde tot een herziene hypothese. Een overactieve SSB bij paranoïdie zou samenhangen met een onstabiele zelfwaardering, d.w.z. met een grote discrepantie tussen het impliciete (automatische, impulsieve) en het expliciete (bewuste, overwogen) zelfbeeld. De idee is dat een overactief SSB een impliciet broos zelfbeeld beschermt en het expliciete zelfbeeld versterkt.

Dat de ernst van paranoïdie inderdaad samengaat met een sterker actieve SSB is in een meta-analyse aangetoond (Murphy et al., 2018). De onderzoekers van het onderhavige artikel (Müller et al., 2020) stelden vast dat deze meta-analyse zich uitsluitend op paranoïde psychosen en SSB richtte en zij wilden graag de rol van SSB onderzoeken in het hele schizofreniespectrum van psychotische stoornissen. Ze voerden een uitgebreidere meta-analyse uit naar SSB en schizofreniespectrumstoornissen (SchizSS) om na te kunnen gaan of en in welke mate een hyperactieve SSB specifiek is voor paranoïde psychosen. Tevens werd een meta-analyse naar de samenhang van SSB met moderatoren gedaan.

Ze includeerden 56 studies (n=2501 SchizSS, en n=2601 niet-klinische controles) op basis van zoekstrategieën in de literatuur en de voor meta-analysen vereiste studiebias- en datakwaliteit-analysen. Het gemiddelde niveau van de studies was matig goed. De meta-analyse toonde een significant maar klein verschil in SSB aan tussen de hele groep van SchizSS (SSB hoger) t.o.v. de niet-klinische groep (effect size Hedges’ g=.196, p=.028), met de aantekening dat de verschillen tussen de individuele studies groot waren. De SSB van de hele groep SchizSS was echter wel kleiner dan de subgroep van patiënten met paranoïde wanen (g=.323, p<.001). Patiënten met een herstel van paranoia (remitted paranoia) bleken t.o.v. niet-klinische controles een self-blaming bias te hebben (d.w.z. een lagere SSB dan de controles; g=-.755, p<.001). Deze significante gemiddelde uitkomsten bleken wel vooral van de studies te komen die voor SSB meting de Attributional Style Questionnaire (ASQ) gebruikten, en minder overtuigend van studies met de Internal Personal and Situational Attribution Questionnaire (IPSAQ) als meetinstrument.
Er werden geen aanwijzingen gevonden voor significante correlatie tussen SSB met leeftijd, leesvaardigheid, ‘overige’ psychotische ideeën en ToM; bij depressie werd een significante negatieve correlatie gevonden (NB volgens Tabel 2, niet volgens de tekst); SSB heeft een significant positieve correlatie met paranoide ideatie, zelfwaardering en JTC bias.

Met alle beperkingen die de auteurs zelf nog benoemen in gedachten, stellen ze redelijk zelfverzekerd dat in de hele groep van schizofreniespectrumstoornissen de gevoeligheid (proneness) voor SSB groter is dan bij niet-klinische controles, met in het bijzonder SSB verhogingen in de groep van paranoïde psychose. En interessant is dus dat men na herstel van de paranoia juist een stuk minder SSB lijkt te hanteren, passend bij dat velen van hen dan vermoedelijk depressiever zijn geworden.
En hoe zit het nou met die twee aangehaalde hypothesen van het begin van het artikel? De bevindingen helpen ons niet verder op dit punt. De auteurs nemen de agnostische positie in, schrijven ze: ze weten het niet. En wij dus ook niet.