Wie zijn de mensen die complottheorieën hebben?

In een enquête staat de stelling “Ik ben ervan overtuigd dat er samenzweringen schuilgaan achter veel dingen in de wereld”. Bedenk nu tien sociaal-maatschappelijke en psychologische kenmerken, waarvan jij inschat dat die passen bij mensen die deze vraag bevestigend beantwoorden (bv ‘rijk’ of juist ‘arm’). Neem als hulpmiddel gerust een niet-psychiatrische samenzweerderige bekende van je in gedachten…

In dit onderzoek namen de auteurs uit een groot Amerikaans epidemiologisch onderzoek een steekproef van 5.645 mensen die ondermeer antwoord gaven op de stelling “I am convinced there is a conspiracy behind many things in the world.” Van deze groep beantwoordden 1.618 mensen dit samenzwerings-item met ‘ja’. Uit hun beantwoording van overige items in de enquête bleek dat er significante verschillen bestaan ten opzichte van de groep die ‘nee’ antwoordde.

Kenmerken die bij de ja-zeggers-groep significant vaker aanwezig waren dan bij de nee-groep: man, ongetrouwd, laag opgeleid, laag inkomen, werkeloos, behorend tot een etnische minderheidsgroep, geen bezoeker van religieuze bijeenkomsten, neemt wapen mee naar buiten, schat zichzelf sociaal lager in dan anderen, slechte geestelijke en lichamelijke gezondheid, suïcidale ideatie, zwak sociaal netwerk, onveilige hechtingsstijl, nare ervaringen in de kindertijd en psychiatrische problematiek.

Op de kenmerken van leeftijd, het belang van religieus geloof in het dagelijks leven, BMI en wapens in huis werden geen verschillen gevonden.

Komt het een beetje overeen met je eigen ideeën? (afgezien van die wapens; dat is wel weer erg Amerikaans) Tijdens het lezen kun je het prototype ‘wereldsamenzwering’-individu al bijna achter zijn computer zien zitten die dreigmails stuurt naar bijvoorbeeld een politicus: een boze man, werkeloos, met weinig inkomen, die verongelijkt is door tegenslag en narigheid, die –misschien als kind al – sociaal gemarginaliseerd is geraakt, die weinig vrienden heeft (behalve geestverwante ‘vrienden’ op internet) en die zich klein, niet gehoord en niet gerespecteerd voelt. Alledaagse paranoia! En dat is ook precies het belang dat de auteurs hechten aan dit population based onderzoek: het in beeld brengen van en ons inzicht vergroten in de kenmerken die gepaard gaan met het hebben van de samenzwerings-wereldbeelden van alledag die ons omringen.

De resultaten zeggen niets over oorzaken, geven de auteurs zelf ook aan. Het onderzoek beantwoordt zeker niet de vraag of ‘paranoïde denken’ een grotere kans geeft op werkeloosheid, op moeizamere contacten et cetera, of dat het verband andersom is, of dat er nog heel andere krachten in het spel zijn. Wat in elk geval al interessant is, is dat de bevindingen nauw aansluiten bij het psychologische verklaringsmodel van samenzwerings-wereldbeelden dat de auteurs op basis van onderzoek hanteren: in een context van sociale marginalisatie (vaak al vóór de volwassenheid) zetten een laag zelfbeeld, wantrouwen jegens autoriteiten en een klein sociaal netwerk dreigings-denken in gang (namelijk het niet uitkomen van sociale verwachtingen). Via welbekende vertekeningen in het denken (overhaast conclusies trekken, confirmatie bias, emotioneel redeneren, et cetera) komen samenzwerings-wereldopvattingen tot stand. Die helpen het individu om onzekerheid en angst weg te werken. Confrontaties met disconfirmerende ervaringen worden vermeden. Zoals je zelf kunt zien, sluit een aantal van de gevonden kenmerken in dit onderzoek prima aan op het samenzweringsmodel.